سرقت ادبی چگونه اتفاق می‌افتد؟

نویسنده: وهاب پیرانفر | نوشته شده در 1399-01-30 16:38

بنا بر قوانین اخلاق در نشر بین‌المللی، هرگاه نویسنده‌ای از مطلب، ایده، شکل، جدول، نمودار، ویدئو و یا هرگونه دادۀ دیگری که متعلق به نویسنده‌ای غیر است سود برد، بی‌آنکه اشاره‌ای به منبع اصلی بکند، این کار سرقت ادبی (دزدی علمی) یا پلاجیاریسم (PLAGIARISM) محسوب می‌شود. این کار خلاف اخلاق در نشر است و خاطی بی‌شک با پیگرد روبرو می‌شود. قابل تذکر است که در بسیاری از موارد فرد خاطی به این عمل خود آگاه نیست و بی آنکه بداند دست به این کار می‌زند. به این معنا که او نمی‌داند کاری که می‌کند مصداق سرقت ادبی است. اما زمانی که این کار اتفاق بیفتد و خطای این افراد محرز شود، ناآگاهی دلیلی بر مبرا شدنشان نخواهد بود. بنابراین بهتر است دربارۀ این امر آگاهی کافی داشته باشیم.

ابتدا باید به این سوال پاسخ دهیم که چه مواردی موجب بروز سرقت ادبی خواهد شد؟

- استفاده از کلمه به کلمۀ اثر دیگری بی‌آنکه به منبع اشاره شود. باید توجه داشته باشید که ارجاع باید به شیوه‌های استاندارد و با رعایت قوانین اتفاق بیفتد. خواننده باید بتواند شروع و اتمام چنین ارجاعی را به خوبی تشخیص دهد. اگر چنین نباشد به نوعی سرقت ادبی (دزدی علمی) اتفاق افتاده است. 

- اشاره به مطالب یک مقاله، گزارش، بروشور و غیره حتی با دخل و تصرف بدون هیچ گونه اشاره به منبع اصلی بی‌گمان پلاجیاریزم است. حتی اگر کلمات تغییر کنند به این معنا نیست که افراد دیگر می‌توانند از محتوا بدون ارجاع استفاده کنند. باید به شکل مناسب به اثر مادر ارجاع داده شود. 

- هرگاه مطلبی از اینترنت را کپی copy و سپس در کار خود paste کنید اما منبع کار خود را با خوبی معرفی نکنید، این کار سرقت ادبی (دزدی علمی) است. برای دوری از پلاژیاریسم توجه داشته باشید که حتی مطالب سایت‌های معمولی هم کپی‌رایت دارد. و البته نباید فراموش کنید که تشخیص سرقت ادبی در این موارد بسیار ساده‌تر  هم هست.

- ایجاد تغییر در تنها بخش‌هایی از یک اثر و استفاده از آن به‌عنوان کار خود شخص از مصادیق سرقت ادبی یا همان پلاژیاریسم است. گاهی برخی از نویسنده‌ها مقاله‌ای را از زبانی دیگر ترجمه می‌کنند و بخش‌هایی از آن را تغییر می‌دهند و نتیجه را به‌عنوان کار خود ثبت می‌کنند. این کار خلاف اخلاق در نشر است. اساس کار تحقیقاتی بر بدیع ئ تازه بود اثر است. بنابراین چنین کاری هرگز پذیرفته نیست.

- نبود اشاره به کمک‌هایی که در طول انجام تحقیق به فرد شده است. منظور از کمک اینجا ویرایش، تایپ، گردآوری مطلب نیست. هرگاه کسی با ارئۀ مطلبی علمی رویکرد و خط مشی تحقیق را تغییر دهد و در بهینه ساختن آن نقشی داشته باشد باید بدان اشاره شود. در غیر این صورت پلاجیاریسم اتفاق افتاده است. 

- سرقت از خود از دیگر مصادیقی است که بیشتر نویسندگان متاسفانه از آن اطلاعی ندارند. مهم نیست مطلب خود را از کجا وام می‌گیرید، مهم نیست اگر اثر اصلی به خود شما تعلق داشته باشد، باید به آن ارجاع بدهید و در غیر این صورت مرتکب خطا و بداخلاقی در نشر شده‌اید.   

چگونه می‎‌توان از سرقت ادبی جلوگیری کرد؟

برای جلوگیری از این کار ابتدا باید بدانید که سرقت ادبی (دزدی علمی) به چه معناست. این را مد نظر داشته باشید و هنگام نگارش مقالۀ خود از هر چیزی که بتواند شما را به دردسر بیندازد، دوری کنید. با دقت به مطالبی که از دیگران وام گرفته‌اید ارجاع دهید. به یاد داشته باشید که این کار فقط به آنها اعتبار نمی‌بخشد، بلکه اعتبار کار شما را هم بالا می‌برد.   

حال باید به این پرسش پاسخ دهیم که بروز سرقت ادبی چه عواقبی می‌تواند برای ما داشته باشد؟

اگر شما مرتکب سرقت ادبی شوید، بداخلاقی در نشر انجام داده‌اید و نتیجۀ این امر چندان خوشایند نیست.

معمولا در چنین مواردی اولین اتفاقی که می‌افتد، مقالۀ شما رد می‌شود. اگر مقالۀ شما در بخش داوری باشد، مقاله رد می‌شود. مجله علت را به شما اعلام می‌کند و طی ایمیلی از شما توضیح می‌خواهد و شما باید در زمان تعیین شده از سوی مجله توضیحات خود را ارائه دهید. اگر نتوانید خود را تبرئه کنید، مجله اقدامات خود را آغاز می‌کند. ابتدا مقاله را اگر چاپ شده باشد، مسترد می‌کند و عبارت RETRACTED را همراه با توضیحی برای علت استرداد، بر روی آن می‌زند. فایل مقاله از روی سایت برداشته می‌شود و نام شما وارد لیست سیاه مجله شده و دیگر مقاله‌ای از سوی شما ذیرفته نخواهد شد. سپس مجله نامه‌ای به محل تحصیل و یا صدور مدرکتان ارسال و طی آن تخلف شما را گزارش می‌کند. موسسۀ مورد نظر مدارک ارسالی از سوی مجله را بررسی می‌کند و شما را به جلسۀ کمیتۀ اخلاق در نشر احضار می‌کند. شما باید در این جلسه حضور پیدا کرده و از خود دفاع کنید. سیاست موسسات آموزش عالی در چنین مواردی متفاوت است. گاهی موسسات بسیار سختگیرانه برخورد می‌کنند؛ به این معنا که در صورت خاطی شناختن فرد، او را توبیخ کرده، معلق می‌کنند و یا نتیجه می‌تواند اخراج و یا ابطال مدرک تحصیلی باشد. برخی دیگر نیز ابتدا اخطار می‌دهند با درج در پرونده و در صورت تکرار موارد بالا را پی می‌گیرند و در انتها نویسندۀ خاطی متضرر می‌شود. در برخی موارد نیز کار به وزارتخانۀ مربوطه (وزارت علوم و یا بهداشت) ارجاع داده می‌شود.

متاسفانه کشور ما سابقۀ بسیاری بدی در این مورد دارد و علیرغم رونق یافتن سایت‌ها و نرم‌افزارهای تشخیص سرقت ادبی، میزان آن در حال افزایش است.